Parsifal in de Munt

Parsifal is een complexe opera vol eindeloze monologen, koorscènes, en spirituele of religieuze symboliek. Het feit dat de Munt deze opera dan aanbiedt aan de regisseur Romeo Castellucci, die nog nooit een opera geregisseerd heeft, is moedig maar houdt ook een groot risico in. Castellucci lost deze valkuilen op door ze gewoon te negeren.

foto © Bernd Uhlig

Hij weet bijvoorbeeld niet wat hij met een koor moet aanvangen, dus verstopt hij het. In het eerste bedrijf zijn de graalridders (inclusief Gurnemanz) gecamoufleerd als bomen. Ik kan begrijpen dat ze niet herkend willen worden en zich schamen voor Amfortas' zwakte. In het derde bedrijf neemt hij ze op in een mensenzee van figuranten. De interventies van het vrouwenkoor klinken al dan niet bewust heel zwak. Het lijkt wel alsof ze in de Leopoldstraat staan te zingen. Die afstand is ook niet bevorderlijk voor de synchronisatie met het orkest. Ik was trouwens ook niet echt onder de indruk van het mannenkoor, dat in het eerste bedrijf zelfs lelijk klonk.

De bloemenmeisjes vormen wel geen koor, maar ook zij worden verbannen van het podium en zitten in de loges onder de koninklijke loge. Dat heeft dan nog eens als bijkomend nadeel dat de balans totaal de mist ingaat, zeker als je - zoals ik - op een zijbalkon zit.

Castellucci weert alle symbolen - de graal en de speer - uit zijn productie. Zelfs voor de christelijke rituelen die naar de eucharistie verwijzen, weet hij niets te bedenken. Tijdens de graalonthulling doet hij gewoon het gordijn dicht. Het is dan wel een "artistiek" wit doek met daarop een grote komma, waardoor de illusie gecreëerd wordt dat erover nagedacht is. In het programmaboek geeft hij zelfs toe dat hij niets voelt bij die symbolen en dat hij ze daarom weglaat. Nu, als je als regisseur aanvaardt om Parsifal te regisseren - toch een opera waar een paar uur gezongen wordt over gralen en speren - en dan kiest voor dergelijke gemakkelijkheidsoplossingen, dan getuigt dat niet alleen van weinig fantasie of visie maar vooral van incompetentie als operaregisseur.

Ik probeer me altijd voor te stellen hoe iemand die de opera nog nooit gezien heeft, een productie ervaart. In dit geval wordt hij totaal aan zijn lot overgelaten. Het treffendste voorbeeld is het begin van de opera. Als toeschouwer zit je meer dan een uur naar een donker bos te kijken. Je hebt geen enkel visueel aanknopingspunt wie op welk moment aan het zingen is. Dat heeft dan het bijkomend voordeel dat Castellucci zich ook niet over personenregie moet bekommeren. Het klaart pas wat op bij de aankomst van een verloren gelopen Parsifal en Kundry als witkapje-met-de-zevenmijlslaarzen.

foto © Bernd Uhlig

Castellucci regisseert drie bedrijven, die elk hun eigen sfeer hebben, maar waarvan de som niet echt leidt tot een samenhangende voorstelling van Parsifal. Er zijn wel een aantal elementen die voor enige continuïteit zorgen, zoals de witte slang van Kundry of de Duitse scheper van Gurnemanz. In het eerste bedrijf zien we ook een paar zwarte cirkels, die terugkeren in het ronde schild dat Parsifal draagt als hij Klingsors tuin betreedt. Ik interpreteer die zwarte schijf als de spiegel waarin Parsifal zichzelf probeert te vinden - "spiegeltje, spiegeltje aan de wand, wie is de reinste dwaas van 't land" - of eventueel een grote opstijgende hostie.

Een van de betere vondsten van het eerste bedrijf is Amortas' scène waarin de huid van zijn lijf gescheurd wordt en hij de blootliggende spieren openscheurt om een zwart gat te onthullen als zijn wonde. Er is een moment van hilariteit op het moment dat een paar tuinmannen met kettingzagen opkomen om het bosje graalridders om te zagen.

Het tweede bedrijf is nog het best van allemaal gelukt. Het is consequent opgebouwd en hij ensceneert zelfs Kundry's kus. De ontmande Klingsor wordt voorgesteld als een ontdubbelde dirigent, die zijn seksuele fantasieën uitleeft als bondage-meester. In dit bedrijf is Kundry gekleed in witte bruidsjurk en komt Parsifal op als een stralend witte ridder, wat een inside joke zou kunnen zijn naar Parsifals zoon. Het feit dat de bloemenmeisjes vanuit de zaal zingen, heeft wel één voordeel. Het lijkt wel een meerstemmige Lorelei die enkel met haar stem probeert om Parsifal te verleiden. Parsifal staat dan ook een groot deel van het bedrijf aan de rand van het podium gekluisterd zoekend naar waar die verleidelijke klanken vandaan komen.

Voor het derde bedrijf zijn we terug in het bos, maar er blijft enkel één miezerig takje van over. Tijdens het "duet" van Parsifal en Gurnemanz vult het podium zich traag met de eco-ridders, die ondertussen ontschorst en ontbladerd zijn. Ze hebben hun verlosser gevonden en volgen Parsifal op zijn reis. Dat volgen kan heel letterlijk geïnterpreteerd worden. Heel die mensenmassa zet zich in beweging en wandelt ter plaatse achter Parsifal aan. Op de voorste meter van het podium wandelt men op een loopband zodat effectief beweging gesuggereerd wordt... het is wel spijtig dat die band zo veel lawaai maakt dat bijvoorbeeld de klokken er grotendeels door overstemd worden.

Het derde bedrijf eindigt zoals ook de twee andere bedrijven geëindigd zijn. Parsifal blijft alleen achter. Het leven van een messias is een eenzame bedoening.

foto © Bernd Uhlig

Het zal duidelijk zijn dat er op dramatisch vlak een en ander op te merken valt, met toch een paar goede ideeën. Wat de muzikale kant betreft, is er wél een echte Wagnerkenner aanwezig. Hartmut Haenchen heeft voor het programmaboek bijvoorbeeld een interessant en lang essay geschreven over de muziek van Parsifal, dat ik iedereen kan aanraden. Maar het is vooral met de dirigeerstok dat hij spreekt. Op een of andere manier slaagt hij erin om een relatief snelle Parsifal te dirigeren en tegelijkertijd een gevoel van traagheid op te wekken. Hij dirigeert met veel aandacht voor de zangers en haalt soms bevreemdende kleuren uit het Muntorkest. Hij beheerst ook de kunst om spannende rustpauzes in te lassen.

Een paar zangers torenen boven alle zangers uit. In de eerste plaats is er de Kundry van Anna Larsson. Ze heeft een opvallend homogeen bereik. Haar grote intervalsprong als ze bekend dat ze Christus uitgelachen heeft, klinkt bijvoorbeeld aan beide uiteinden even gebald. Thomas Johannes Mayer is een uitstekende Amfortas. Zijn monoloog in het derde bedrijf is overweldigend. Terwijl hij over die loopband zwalpt, slaagt hij erin om alle kleurenregisters open te trekken.

Ik was ook zeer onder de indruk van de Klingsor van Tómas Tómasson. Klingsor is eigenlijk een relatief kleine rol, die me vaak onverschillig laat. Maar Tómasson heeft een fantastische Wagneriaanse basklank, waardoor je gedwongen wordt om naar hem te luisteren (ondanks de afleiding van al die halfnaakte danseressen en bondage-meisjes).

Gurnemanz heeft een onwaarschijnlijke hoop noten en woorden te zingen. Daarvoor alleen al is respect vereist voor Jan-Hendrik Rootering, die deze rol tot een goed einde brengt. Maar dat betekent nog niet dat hij een boeiende Gurnemanz is. Af en toe legt hij wel een paar accenten, maar iets te weinig naar mijn smaak waardoor zijn frasering te vaak monotoon wordt.

En dan is er nog de Parsifal van Andrew Richards. Ik plaats hem in de degelijke middelmaat: niet slecht, maar ook niet memorabel. Hij heeft een goed moment in het tweede bedrijf. Maar ook een paar mindere, zoals de enkele keer dat zijn stem overslaat (na de "Amfortas, die Wunde"-aria) of een iets vermoeide en dunnere klank in het derde bedrijf... maar ik kan me voorstellen dat dat eindeloos gewandel op die loopband ook zijn vocale tol moet eisen.

Publicatie: vrijdag 4 februari 2011 om 18:19
Rubriek: Opera

Reacties

Eric Caers (zondag 6 februari 2011 om 21:45)

Als toevoeging aan jullie opmerkingen: Persoonlijk heb ik niets tegen een herinterpretatie van Wagner, maar zoals de Engelse filosoof Roger Scruton het reeds stelde: de figuurlijke interpretatie kan nooit zonder de letterlijke. Deze laatste wordt in onze pomo tijd helaas ostentatief genegeerd.

Deze regie had zeker sterke momenten (tweede akte, tovertuin van Klingsor, dubbelheid van de slang als gif en genezing/ metafoor voor het vrouwelijk-subversieve). Ook de Nietzscheaanse Eeuwige Wederkeer kreeg in de finale een kosmische dimensie die geslaagd was. Parsifal als symbool voor een esthetisch nihilisme, Wille zur Macht? Parsifal als de eenzame Messias/Zarathustra? Eigenlijk zijn we hier niet zo ver van Wagner verwijderd: "Hier hat die Kunst die Religion ersetzt"... Parsifal als surrogaat voor de Dood van God?

Jan (zaterdag 5 februari 2011 om 08:29)

@Dirk: je zegt zelf de pregenerale bijgewoond te hebben. Dan zou je ook moeten weten dat de last-minute wijzigingen in de derde akte niet de wens waren van de regisseur maar van de dirigent. En jammer genoeg maken dirigenten niet altijd de juiste keuzes als het op toneelregie aankomt.

@Margo: Ik weet wie je bent, maar ik ken je inderdaad niet. Als ik zeg dat de recensie geschreven is met "Wagner = God" als uitgangspunt, dan zeg ik dat omdat het bij mij zo overkomt. Uiteraard weet ik niet hoe je er echt over denkt.
Zoals ik eerder zei ben ik een fan van je blog, in de eerste plaats omdat je een van de enige "critici" bent die al eens iets negatief durft schrijven. Zo ga ik bijvoorbeeld volledig akkoord met je kritiek op Gurnemanz en Parsifal.
Maar het deel over de regie las ik niet alsof je de bedoelingen van de regisseur niet begrijpt, maar eerder dat je ze wel begrijpt maar er niet mee akkoord gaat. ("Een Parsifal zonder Graal en Lans is per definitie geen goede Parsifal")
Sorry als ik je verkeerd geïnterpreteerd heb.

Ik zie er trouwens - jammer genoeg - soms wel de gebruikelijke symbolen in. Bijvoorbeeld: Amfortas wordt tegelijkertijd verwond en genezen door de lans. De slang is tegelijkertijd giftig en het symbool van de geneeskunde. Je kan de slang dus zien als een soort symbool voor de lans (heb ik niet zelf gevonden, dit komt uit een interview met Castellucci...).

Margo (vrijdag 4 februari 2011 om 22:17)

Jan en Dirk, reeds bedankt voor jullie bijdragen. Dat deze Parsifal uiteenlopende reacties zou oproepen, was al een tijdje te verwachten. Ik hoop dan ook dat er nog lezers hun mening geven... zowel pro als contra.

Mensen die mij beter kennen, liggen nu waarschijnlijk in een deuk bij het idee dat mijn ideaalbeeld van God Wagner zou zijn. Als er al goddelijke componisten zouden zijn, dan zoek ik die eerder in Wagners Italiaanse tijdgenoot of de Salzburgse grootmeester of de Weense liedcomponist.

Ik zou wel nog even willen reageren op dat van die bal misslaan. Dat strookt niet met mijn opvatting over hoe ik naar operaproducties kijk. Bij mijn recensie van de Antwerpse Semiramide kreeg ik ook al het verwijt dat ik de bedoelingen van de regisseur niet begrepen zou hebben. Maar wat die bedoelingen zouden zijn, vind ik eigenlijk niet belangrijk.

Als ik er even vanuitga dat een regisseur een artiest is, dan kan zijn regie ook als een kunstwerk beschouwd worden. En eenmaal de première voorbij, verliest hij dan ook de controle over zijn kunstwerk en geeft hij het over aan de interpretatie van het publiek... net zoals hij een interpretatie geeft aan het muziekwerk.

Om het voorbeeld van dat woud vs. de graalridders even aan te halen... Jan, ik kan jouw interpretatie perfect volgen dat het woud zelf zingt. Anderzijds vind ik mijn versie even plausibel, ook in relatie met het derde bedrijf. Wat Castellucci zelf denkt, weet ik niet. En als ik de blog van Andrew Richards lees, vraag ik me af of Castellucci het soms zelf wel weet.

Zoals verschillende mensen weten, ben ik ingenieur van opleiding... wat maakt dat ik redelijk rationeel probeer te denken en ook logica zoek in ensceneringen. Ik weet dat logica en opera zelden samengaan, maar toch.

In dat verband zou ik een uitspraak van Hitchcock willen aanhalen die erop neerkomt dat een kunstenaar gelijk welk gek idee mag gebruiken als uitgangspunt, maar eenmaal dat hij dat idee gekozen heeft, moet al de rest logisch uit dat idee volgen om geloofwaardig te blijven. Je zou natuurlijk kunnen zeggen dat alle symboliek achterwege laten een "gek idee" is - "de leegte" zoals zijn dramaturg het in het programmaboek noemt - en dat Castellucci dat idee consequent volgt. Maar het lijkt me al te gemakkelijk om "niets" te bedenken.

Shoot !

Gualtier Maldé (vrijdag 4 februari 2011 om 22:07)

Als ik deze opmerkingen zo lees, vraag ik me af of we deze voorstelling wel onder de noemer Opera mogen klasseren? Zou ze niet eerder vallen onder "Artistieke Installatie"?

Dirk Vandepitte (vrijdag 4 februari 2011 om 20:49)

Margo kan er niet van worden verdacht een 100% Wagneriaan te zijn en nog veel minder om bekrompen recensies te schrijven, en deze bespreking kan niet in die optiek worden gezien. Ik deel de mening van Margo grotendeels. De 3 bedrijven zijn elk op zich verdedigbaar, al vind ik het laatste toch wel lastig. Het eerste levert zeer mooie beelden op, maar de belichting is zonder meer te zwak. Ik heb tijdens de pregenerale het eerste bedrijf "gezien" vanop het hoogste balkon, maar ik heb nauwelijks iets kunnen ontwaren. Een vol uur quasi duisternis is toch wel lang. Het tweede bedrijf is heel coherent, zij het op een totaal verschillende manier, daar waren Margo, Hugo en ik het eergisteren helemaal over eens. Ik vind het frappant dat we een regie als deze in het tweede bedrijf als redelijk normaal vinden, dat betekent wel wat dat we toch al een heel eind meegaan in de gedachtengang van de regisseur. Met het laatste bedrijf blijf ik het moeilijk hebben, het is een goede inval om een beeld te creeren met niets dan een grote massa bewegende mensen, maar er zijn dan wel bedenkingen : wat betekent dat nu allemaal ? Is dat wel voldoende om nagenoeg dat hele bedrijf te stofferen ?
Deze regisseur maakt duidelijk een regie die afwijkt van de bekende, weg van alle al dan niet verroeste conventies. En bij Wagner is het moeilijk om dat ongestraft te doen, remember de poging van Ivo Van Hove om de Ring in een gedachtengoed van moderne technologie in te kleden : Rheingold was nog redelijk verdedigbaar, bij Walkure was er al wat meer goede wil van het publiek nodig om dat allemaal te blijven volgen, Siegfried was gewoon lelijk, en aan Gotterdammerung was er helemaal geen touw meer vast te knopen. Bij Parsifal is het net zo : men behoudt de symboliek, die bij Wagner erg doorwrocht is, of men kiest voor iets anders. Het getuigt van moed om het anders aan te pakken, maar er moet toch nog wel ergens een concept in zitten. Zelfs afgezien van de vraagtekens die Castelluci zelf nog had/heeft met oa. de komma en met de vele en late aanpassingen in het 3e bedrijf, is de samenhang me toch ook niet duidelijk. En dan vind ik het een beetje gemakkelijk als de regie zegt dat ze eerder vragen wil stellen dan antwoorden geven. Samen met Margo heb ik de opvoering al 2 keer gezien, maar veel opheldering heeft die herneming dus helaas niet echt gebracht ...
Maar ook al heb ik vragen en bedenkingen, het is een zeer respectabele productie.

Dirk

Jan (vrijdag 4 februari 2011 om 19:21)

Je zegt op een moment "Castellucci weert alle symbolen - de graal en de speer - uit zijn productie. Zelfs voor de christelijke rituelen die naar de eucharistie verwijzen, weet hij niets te bedenken."

Ik vind het net stérk dat hij zijn idee consequent voortzet en totaal niets wat met christendom of godsdienst te maken heeft laat zien. Het zou pas een bewijs van incompetentie en "fantasieloosheid" zijn om geen speer en geen graal (letterlijk dan) te tonen, maar wél een mis op te voeren.

De Graalridders verstoppen zich ook helemaal niet in het bos. Er zíjn geen ridders. Het is het bos zélf dat leeft en spreekt.
Wat de klokken betreft: die zijn oorverdovend luid (vraag maar aan de figuranten van de derde akte). En de helft van de tijd staat de loopband gewoon stil.

Ik ben al jaren een grote fan van je recensies, maar hier sla je (in mijn ogen) toch de bal mis. De recensie is geschreven in een 100% Wagner-optiek: aan Wagner raak je niet, teksten, symbolen, godsdienst, esoterisme,... Wagnerianen kunnen er doorgaans niet mee overweg dat iemand een andere visie heeft op zijn werk dan de traditionele visie.
Ok, er zijn zeker wat mindere momenten, zoals het witte doek met de komma. Maar de regisseur gemakkelijkheidsoplossingen, weinig fantasie en incompetentie verwijten is zeker niet correct.
In tegendeel: hij zou jou van bekrompenheid kunnen beschuldigen, omdat je het ideaalbeeld van God aka R. Wagner niet kan loslaten.

Doe me een plezier, en ga nog eens naar de voorstelling. En denk niet aan gralen, ridders, speren en mirakels. Maar laat je meeslepen in de fantasiewereld op scène en laat je betoveren door de muziek.